Co to jest Liturgia godzin?

Liturgia godzin – sięgająca czasów starożytności publiczna, wspólna chrześcijańska modlitwa liturgiczna sprawowana kilka razy w ciągu dnia.

Historyczny początek i rozwój Liturgii godzin

Oficjum Liturgii Godzin, które do nas dotarło, powstało w łonie Kościołów chrześcijańskich pochodzenia pogańskiego w III w. Istnieje wiele teorii na temat zależności pierwotnej chrześcijańskiej modlitwy liturgicznej od modlitwy Izraela. Konkretnych zapożyczeń z judaizmu, według Roberta Tafta SJ, nie da się wykazać wprost. Jednak wpływ żydowskich form kultu na wczesnochrześcijańskie modlitwy i nabożeństwa został szeroko udokumentowany przez takich autorów jak Audet, Bouyer, Ledogar, Ligier, Talley, Giraudo i in. Zwłaszcza Didache i księga VII Konstytucji apostolskich jasno ukazują związki modlitwy chrześcijańskiej, szczególnie anafor eucharystycznych z berachot (pol. modlitwy błogosławieństw) i innymi modlitwami judaizmu nowotestamentalnego. Bezpośrednia ciągłość jest oczywista w niektórych regionach, takich jak Palestyna i Egipt. W pierwszym okresie bowiem, chrześcijańskie i żydowskie społeczności były tam zewnętrznie nierozróżnialne i długo się mieszały.

Jezus i Kościół Apostołów

Nowy Testament znał modlitwę Szema (por. Mt 22,37; Mk 12,29-30, Łk 10,26-27, 1 Kor 8,4-6). Jezus modlił się rano (Mk 1,35) i wieczorem (Mt 14,23, Mk 6,46, J 6,15). Czuwał również w nocy (Łk 6,12). Podobnie czynili tak Esseńczycy i Terapeuci. Dzieje Apostolskie ukazują uczniów modlących się o trzeciej (2, 1.15), szóstej (10,9) i dziewiątej godzinie dnia (3,1; 10,3.30). Uczniowie naśladowali Jezusa w modlitwie w nocy (Dz 16,25, 2 Kor 6, 5). Mówią o tym także teksty Ewangelii: czuwanie w oczekiwaniu na przyjście oblubieńca w Mt 25,1-13 (por. Mt 9,14-15; Mk 2,18-20; 13,33-37; Łk 5,33-35; 13,35-40; 1 Tes 5,2; Ap 3,3; 16.15; 19,9). Mogą one odzwierciedlać starochrześcijańskie paschalne czuwanie kwartodecyman. Podobne świadectwa liturgicznych zgromadzeń znajdujemy w listach Pawłowych z okresu apostolskiego, takich jak List do Kolosan 3,16-17 (por. Ef 5,18-20):

Fragment ten, podobnie jak np. 1 Kor 14,26 i Ef 5,14 oraz Jk 5,13, ukazuje, że w czasie wspólnej modlitwy chrześcijanie intonowali psalmy hebrajskie, a także hymny, czytania i modlitwy.

Koniec I wieku – II wiek

W tym wczesnym okresie zależność chrześcijańskiej modlitwy godzin można z całą pewnością wykazać właśnie co do różnych pór dnia i nocy przeznaczanych na modlitwę. Żydowskie modlitwy miały swoje ustalone pory dnia i nocy – zarówno te w Świątyni jerozolimskiej jak i w synagogach, jak również prywatnie odmawiane Szema i błogosławieństwa (Tefillah). Poranek i wieczór były najbardziej powszechnie przyjętymi i uprzywilejowanymi godzinami modlitwy w różnych tradycjach judaizmu istniejącego w czasach, gdy w jego łonie narodziło się chrześcijaństwo. Po oddzieleniu się od synagogi, chrześcijanie kontynuowali zwyczaj modlenia się o ustalonych porach. Jeszcze w I wieku, w ósmym rozdziale Didache (ok. 50-70 r. po Chr.) znajdujemy zalecenie modlitwy trzy razy dziennie, w postaci Ojcze nasz z doksologią „Bo Twoje jest królestwo i chwała na wieki”. Prawie równie stary 1. List Klemensa do Koryntian 40,1-4 mówił trzykrotnie o ustalonych porach modlitwy. Tenże list w rozdz. 24,1-3 nadał symboliczne znaczenie nocy i dniowi, wiążąc je, odpowiednio, ze śmiercią i zmartwychwstaniem Chrystusa. Biblia z jej psalmami i pieśniami oraz typologią dostarczyła wyjściowego materiału i symboli dla chrześcijańskiej liturgii uświęcenia czasu. Dług wobec żydowskiego dziedzictwa jest niezaprzeczalny. Jednym z ważniejszych przejętych symboli był np. motyw światła i słońca, rozwinięty przez wspólnoty chrześcijańskie już w czasie Nowego Testamentu. Motyw ten został włączony do symboliki wtajemniczenia chrześcijańskiego, Wielkanocy i Bożego Narodzenia (Natalis solis invicti) i wpłynął na orientację modlitwy liturgicznej w stronę wschodu słońca. Stał się również kluczowym motywem katedralnych porannych laudesów oraz nieszporów sprawowanych wieczorem.

III wiek

Na przełomie drugiego i trzeciego wieku, Klemens z Aleksandrii (150-212) podkreślał, że chrześcijanin duchowy winien modlić się nieustannie. Mówił o ustalonych porach dnia: rano, przed spoczynkiem, a także o trzech porach w ciągu dnia oraz o modlitwie nocnej (por. Kobierace VII,7,40.3 i 49 oraz Pedagog 2.9). Również Orygenes, zmarły ok. 254 r., ukazywał zwyczaje modlitewne Kościoła w Egipcie. Aleksandryjczyk znał cztery pory dziennej modlitwy: rano, południe, wieczór i noc. Powoływał się na Księgę Daniela 6,11 (BT) i na 2 Księgę Henocha 51,4 (por. O modlitwie 32). Tertulian (150-240) wspominał o kierunku modlitwy ku wschodowi (Apologia 16; Ad nationes 1,13), wymieniał również inne zalecenia liturgiczne, jak np. kiedy zachować pozycję stojącą, a kiedy klęczącą. W swym traktacie O modlitwie mówił o konieczności modlitwy rano i wieczorem, nawiązując najwyraźniej do tradycji dwóch codziennych ofiar w Świątyni Jerozolimskiej (por. Wj 29, 38-41; 30,7-8; Lb 28,3-8). Bardzo zalecał też modlitwę o trzeciej, szóstej i dziewiątej godzinie dnia, oraz w nocy (rozdz. 25).

Podobny nacisk na jutrznię i nieszpory będą kłaść później Jan Chryzostom w Komentarzu do Psalmu 140/141/,3 i Jan Kasjan (360-435 r.) w dziele Ustawy życia mnichów II,3.1.

Cyprian z Kartaginy (200-258 r.), odwołując się do zwyczaju trzykrotnej – na cześć Trójcy Świętej – modlitwy proroka Daniela (por. Dn 6,11 /BT/) oraz do Dziejów Apostolskich, mówił o trzykrotnej modlitwie w ciągu dnia (por. O modlitwie Pańskiej rozdz. 34-36.).

Również Hipolit w swej Tradycji apostolskiej (ok. 215 roku) mówił o modlitwie (por. rozdz. 35 i 41 oraz 25-26). Znał te same pory modlitwy co Kościół w północnej Afryce. Modlitwa poranna mogła być w domu. Jednak wtedy, gdy odbywało się w kościele codzienne nauczanie, autor zaleca, by udać się tam na modlitwę. Trzy modlitwy w ciągu dnia były odprawiane w domu. Miały odbywać się na wzór zapowiadających Mękę Chrystusa ofiar w Świątyni: porannej ofiary chlebów pokładnych oraz ofiary z baranka o dziewiątej (trzeciej) godzinie dnia. Miały być pamiątką-uobecnieniem Ofiary krzyżowej Chrystusa, z którego boku wypłynęła krew i woda – dając światło pozostałej części dnia. Modlitwa z nastaniem wieczoru, gdy według starożytnej tradycji judeo-chrześcijańskiej zaczynał się nowy dzień, miała uobecniać zmartwychwstanie Chrystusa. Codzienne horarium modlitwy obejmowało zatem siedem godzin, odmiennych od tych w późniejszych źródłach. Były to:

1. po wstaniu ze snu
2. trzecia godzina dnia
3. szósta godzina (południe)
4. dziewiąta godzina
5. modlitwa przed pójściem na spoczynek
6. około północy
7. o pianiu koguta

Trudno jest powiedzieć, jaka była treść tych modlitw. Pewnych informacji dostarcza Historia kościelna Euzebiusza z Cezarei (264-340 r.). W rozdz. VII, 30:10, opisuje on problem Kościoła III wieku z powodu hymnów używanych przez heretyków. Zaczęto sprzeciwiać się prywatnie skomponowanym, niebiblijnym hymnom, nazywanym psalmoi idiotikoi (pol. psalmy własne), a większy nacisk zaczęto kłaść na stosowanie biblijnej psalmodii i pieśni. Również Tertulian mówił, że poranne codzienne modlitwy były mówione samemu lub w towarzystwie innych. W modlitwie używano hymnów i biblijnych psalmów. Psalmy czasami były wykonywane responsorycznie. O czym wspomina także Tradycja Apostolska Hipolita. Oba te dokumenty opisały również wieczorne zebranie agape, które obejmowało rytuał wieczornej lampy, psalmodię i modlitwę. Wspólna poranna liturgia według Tradycji apostolskiej zawierała proklamację Pisma świętego i nauczanie.

IV wiek: po edykcie Konstantyna

W wyniku edyktu Konstantyna w 313 r. Kościół mógł swobodnie zaistnieć w społeczeństwie Cesarstwa rzymskiego. Jak ukazał to Robert Taft SJ, uwidoczniło się to „w organizacji życia kościelnego, w sztuce i architekturze oraz w liturgii. Zorganizowano diecezje kościelne i prowincje, odbyły się synody, założono klasztory, zbudowano bazyliki i baptysteria, stworzono mozaiki, by je ozdobić. A chrześcijański kult, dawniej sprawowany ukradkiem przez prześladowaną mniejszość, stał się integralną częścią codziennego życia publicznego Cesarstwa”. W tym okresie, liturgia godzin była sprawowana w każdym kościele inaczej, jak świadczy o tym zapis Sokratesa w jego Historii kościelnej V,22 powstałej między 439 a 450 r.

Jednak, mimo iż oficjum liturgiczne doznało niezwykłego wzrostu, rozwój ten był ewolucjny, nie miał charakteru rewolucji. To, co nowe nie było negacją starszych form, lecz ich rozwinięciem. Dokumenty pisemne są świadectwem powszechnie istniejącego już w tym czasie ustalonego cyklu codziennych, wspólnych publicznych celebracji. Liturgia godzin w tym okresie rozwijała się w trzech odrębnych obszarach życia kościelnego:

1. katedra biskupia
2. monastycyzm egipski
3. monastycyzm miejski.

Pierwsze dwa typy liturgii godzin ewoluowały jednocześnie od połowy czwartego stulecia. Trzeci typ zaczął rzowijać się w ostatnim kwartale tegoż stulecia – jako synteza dwóch pierwszych. Liturgie te rozwijały się osobno i inaczej w Kościołach Wschodu i Zachodu.

Liturgia godzin w kościołach katedralnych diecezji

W tym okresie kościół biskupi był centrum całego życia liturgicznego diecezji. Oficja liturgiczne w katedrach były celebracją z udziałem świeckich wiernych. Występowała też cała różnorodność posług. Oprócz samego biskupa, byli tam prezbiterzy, diakoni, lektorzy, kantorzy. Głównym elementem było uwielbienie i modlitwa wstawiennicza. W typowych oficjach katedralnych nie było czytań z Pisma Świętego. Wyjątek stanowiły katedry w Egipcie i Kapadocji. Liturgię cechowało użycie symboli i ceremonialność: posługiwano się światłem, kadzidłem, prowadzono procesje. Była to liturgia śpiewana, obejmująca responsoria, antyfony, hymny. W użyciu była psalmodia biblijna, ale w ograniczonym zakresie. Wykonywano wybrane, niektóre psalmy lub ich części – zależnie od tego, jak pasowały do danej godziny lub celebracji.

Jednym ze źródeł poznania liturgii katedralnej jest tekst komentarza Euzebiusza – który był biskupem Cezarei w Palestynie od 313 r. – do Psalmu 65 (64) w. 9b, który w wersji Septuaginty brzmi: „sprawisz, że rozradują się wyjścia poranków i wieczorów” (BT: „Ty zaś napełniasz radością podwoje Zachodu i Wschodu”.):

Psalm 141(140), który zacytował Euzebiusz był podstawowym psalmem katedralnej modlitwy wieczornej w tym czasie. Odpowiednio, ośrodkiem porannych laudesów był psalm 63 (62). Biskup Cezarei mówił też o tradycji śpiewania i wykonywania psalmodii w całym Kościele Bożym, „nie tylko wśród Greków, ale także wśród barbarzyńców”. W Historii kościelnej II, 17, 21-22 Euzebiusz wspomniał o nocnych czuwaniach, które odbywały się zwłaszcza podczas okresu pasyjnego. W ich trakcie rozważano fragmenty Pisma świętego. Popularną formą śpiewu był śpiew responsoryjny. Niedługo po Euzebiuszu, w następnych latach oficja katedralne pojawiły się w każdej prowincji chrześcijańskiego Wschodu.

Kościół rzymskokatolicki

Księgę zawierającą teksty liturgii godzin nazywa się niekiedy brewiarzem. Czasami sam termin „liturgia godzin” bywa zastępowany sformułowaniem „modlitwa brewiarzowa”, jest to jednak nazwa potoczna i nieoficjalna. Obowiązek sprawowania liturgii godzin w całości (lub w odpowiedniej części) mają osoby, które przyjęły święcenia (diakoni, prezbiterzy, biskupi) albo złożyły śluby wieczyste (zakonnicy i siostry zakonne) i ich instytuty do tego zobowiązują. Duchowni rzymskokatoliccy są zobowiązani prawem kanonicznym (kanon 1174) do codziennego odmawiania wszystkich godzin kanonicznych (Modlitwy w ciągu dnia – albo wszystkie trzy, albo jedna). Pozostali wierni nie muszą jej sprawować, ale mają do tego prawo i jest to gorąco zalecane. Liturgia godzin jest „uzupełnieniem” mszy na wszystkie godziny dnia – przygotowanie do niej lub jej owocne „przedłużenie”.

Podstawowym elementem modlitwy brewiarzowej są psalmy. Psalmodia ma cykl 4-tygodniowy. Wraz z antyfonami i fragmentami z Pisma Świętego, dzieł Ojców Kościoła i dokumentów Magisterium Kościoła tworzy tzw. „rytmy modlitwy liturgii godzin w ciągu dnia” (godziny kanoniczne).

Brewiarz przedsoborowy (1962 r.)

Na jeden dzień składają się następujące godziny kanoniczne:

• Wezwanie (Invitatorium) odmawiane na rozpoczęcie modlitwy liturgicznej w danym dniu, zawsze poprzedzające pierwszą modlitwę dnia, którą może być jutrznia lub godzina czytań. Jeśli wcześniej uczestniczy się we Mszy Świętej, nie ma potrzeby odmawiania Wezwania (liturgia tego dnia już się rozpoczęła Mszą). Wezwanie rozpoczyna się wersetami „Panie otwórz wargi moje / A usta moje będą głosić Twoją chwałę”, po czym następuje psalm z antyfoną;
• Godzina Czytań (Officium lectionis) odmawiana dawniej łącznie z Laudes po Completorium lub nocą i zwana potocznie Jutrznią, a obecnie o dowolnej porze (rozpoczyna się od wersetu „Boże wejrzyj ku wspomożeniu memu / Panie pospiesz ku ratunkowi memu”, po czym następuje hymn, trzy psalmy, obszerne czytanie z Pisma Świętego i drugie z dzieł Ojców Kościoła lub dokumentów Magisterium Kościoła – oba z responsoriami, w uroczystości, święta i niedziele (poza wielkim postem) hymn „Ciebie, Boże, chwalimy”, oracja);
• Jutrznia (Laudes matutinae) odmawiana niegdyś łącznie z Matutinum nocą, a obecnie rano w miejsce Prymy (Prima) – zniesionej po Vaticanum II, wedle tradycji w okolicach wschodu słońca (rozpoczyna się od wersetu „Boże wejrzyj ku wspomożeniu memu / Panie pospiesz ku ratunkowi memu”, po czym następuje hymn, psalmodia, która składa się z dwóch psalmów, pomiędzy którymi znajduje się pieśń wzięta ze Starego Testamentu, o charakterze podobnym jak psalm, ale spoza Księgi Psalmów, następnie krótkie czytanie biblijne, responsorium, pieśń (kantyk) Zachariasza, czyli Benedictus, prośby o uświęcenie dnia i pracy, Modlitwa Pańska, oracja);
• Modlitwa w ciągu dnia (hymn, psalmodia, krótkie czytanie biblijne, werset, oracja) – ma 3 warianty, w zależności od pory odmawiania:
  • przedpołudniowa Tertia (godzina trzecia według rachuby żydowskiej, stąd tradycyjna nazwa tercja),
  • południowa Sexta (godzina szósta według rachuby żydowskiej, stąd zwana sekstą),
  • popołudniowa Nona (godzina dziewiąta według rachuby żydowskiej, stąd zwana noną);
• Nieszpory (Vesperae) odmawiane wieczorem, kiedyś łącznie z Completorium, tradycyjnie o zachodzie słońca, zbudowane są podobnie jak Jutrznia. Psalmodia składa się z dwóch psalmów i pieśni z Nowego Testamentu, a w miejscu Benedictus jest Magnificat, czyli pieśń (kantyk) Maryi; po niej następują prośby ułożone na wzór modlitwy powszechnej, Ojcze nasz i oracja;
• Kompleta (Completorium), odmawiana bezpośrednio przed snem (hymn, rachunek sumienia, psalmodia, krótkie czytanie biblijne, responsorium, Nunc dimittis – czyli pieśń (kantyk) Symeona, oracja, na koniec antyfona do Matki Bożej).

W niedziele i uroczystości w dzień poprzedzający celebruje się już tzw. I Nieszpory z danej niedzieli (uroczystości), co czyni zadość starożytnej tradycji, według której niedziele i uroczystości rozpoczynają się wieczorem dnia poprzedzającego.

Istnieje kilka wydań Liturgii godzin: Wydanie czterotomowe, Wydanie skrócone i Brewiarz dla świeckich, różnią się one przede wszystkim obszernością Godziny Czytań.

Osobisty brewiarz Marii I Stuart

W ciągu wieków brewiarz był kilkakrotnie reformowany w Kościele rzymskokatolickim. Największych zmian w strukturze brewiarza dokonano podczas reformy liturgicznej po Soborze Watykańskim II, po którym zgodnie z Sacrosanctum concilium (Konstytucją o liturgii świętej), za pontyfikatu papieża Pawła VI, usunięto z godzin liturgicznych Prymę (Prima).

Dobowy cykl nabożeństw w Kościołach Wschodnich

Liturgii godzin odpowiada w Kościołach prawosławnych i katolickich Kościołach wschodnich dobowy cykl nabożeństw, złożony z wieczerni, powieczerza, nabożeństwa o północy, jutrzni, pierwszej, trzeciej, szóstej godziny kanonicznej, Świętej Liturgii i dziewiątej godziny kanonicznej. Księgą zawierającą stosowne teksty nabożeństw jest horologion (cs. czasosłow).

Nagrania nabożeństw cyklu dobowego celebrowanych w Ukraińskim Kościele Greckokatolickim przez mnichów studytów z Ławry Zaśnięcia Matki Bożej w Uniowie dostępne na stronach internetowych parafii greckokatolickiej w Lublinie.

Liturgia godzin w Kościele anglikańskim

Zbiór modlitw Kościoła anglikańskiego nosi tytuł Modlitewnik powszechny (Book of Common Prayer). Przewidziane są następujące godziny modlitw:

Modlitwa poranna

Odpowiada mniej więcej matutinie i laudes (chwalbie)

Modlitwa południowa

Odpowiada kombinacji tercji i seksty

Modlitwa wieczorna

To odpowiednik nieszporów

Kompleta

Jest czasem włączana do modlitwy wieczornej

Liturgia godzin, określana w Kościele anglikańskim Daily Office, stanowi ważną tradycję tego Kościoła. Szczególnie modlitwa poranna i wieczorna są bardzo rozpowszechnione i odbywają się w wielu kościołach codziennie.

Liturgia godzin w Kościele ewangelickim

W Kościele luterańskim liturgia godzin składa się ze śpiewu psalmów, czytań biblijnych, modlitw oraz antyfon. Przewidziane są cztery godziny modlitw:

Jutrznia

Modlitwa poranna

Modlitwa południowa

O 12:00

Nieszpory

Modlitwa wieczorna o zmierzchu dnia, pomiędzy 15:00 a 19:00

Kompleta

Modlitwa na zakończenie dnia, po 21:00

Choć reformacja w początkowej fazie była niechętna życiu zakonnemu, Marcin Luter był zwolennikiem stosowania liturgii godzin przez osoby niepracujące, np. młodzież i ludzi starszych; wyraził ten pogląd w 1523 w pracy pt. O porządku nabożeństwa w zborze. Odnowicielem liturgii godzin w ewangelicyzmie był ks. Wilhelm Löhe (1808-1872); pod jego wpływem liturgię godzin zaczęły stosować diakonise, uczniowie oraz grupy modlitewne. Od 1817 liturgia godzin jest stosowana w Kościele ewangelicko-unijnym, powstałym w wyniku połączenia luteranów i ewangelików reformowanych. Obecnie liturgia godzin stosowana jest przede wszystkim w diakonatach, podczas konferencji duchownych, rekolekcji, a także przez studentów teologii oraz ewangelickie rodziny. W niektórych parafiach luterańskich w Polsce, zwłaszcza na Śląsku Cieszyńskim, jutrznia odprawiana podczas święta Bożego Narodzenia zastępuje pasterkę.

Artykuł opublikowany we wrześniu 2019 r.

Czytaj inne artykuły Chrześcijańskie po Polsku

Top

Poleć tę stronę znajomemu!